środa, 30 kwietnia 2014

Gród w Grzybowie

Grzybowo – wczesnośredniowieczne grodzisko w Grzybowie (województwo wielkopolskie, powiat wrzesiński, gmina Września), 7 km na północny wschód od miasta Wrześni, zlokalizowane w południowej części wsi zwanej Rabieżyce. Od 1997 wchodzi w skład Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy jako Oddział Rezerwat Archeologiczny – Gród w Grzybowie.

Gród w Grzybowie
Foto: Klabon

Pierwsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą z mezolitu. Gród wzniesiono w latach 915–922. Był otoczony wałem mierzącym 16 m wysokości. W trakcie budowy wału zużyto 90 tys. m³ drewna dębowego, tyle samo ziemi, gliny i piasku. Obecnie wał na grodzisku w najwyższym miejscu sięga 9 m. Całkowita powierzchnia grodziska wynosi 4,7 ha, a jego wnętrza 2,2 ha[1].

Pierwsze niewielkie badania sondażowe na grodzisku przeprowadził w XIX wieku niemiecki badacz Wilhelm Schwartz. Kolejne badania sondażowe wykonał w 1937 Olgierd Brzeski. Planowe badania wykopaliskowe rozpoczęto dopiero w 1988, również z inicjatywy Olgierda Brzeskiego. Realizowane były przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Konsultantem i opiekunem naukowym prac archeologicznych była prof. dr hab. Zofia Hilczer-Kurnatowska, kierownikiem prac w terenie mgr Mariusz Tuszyński.

W wyniku badań uzyskano materiał zabytkowy: ceramikę (2,5 tony), przedmioty wykonane z kości i poroża, przedmioty z żelaza, przedmioty wykonane z drewna i inne. W 1999 odnaleziono pozostałości odkrytego w końcu XIX wieku skarbu, w którego skład weszło ponad 800 fragmentów srebrnych monet arabskich tzw. dirhemów z X wieku i pocięte srebrne ozdoby.

Czytelne w terenie grodzisko obejmuje powierzchnię 4,7 hektara. Kształt grodu zbliżony jest do czworoboku o zaokrąglonych narożnikach. Otoczone jest wałem, którego pozostałości obecnie sięgają do 9 metrów wysokości. Od strony wschodniej widoczne jest obniżenie w wałach, co sugeruje, iż w tym miejscu zlokalizowane było główne wejście do grodu. Drugie wejście widoczne jest od strony północnej, gdzie zbiegają się dwa ramiona wału nieznacznie zachodzące jedno na drugie.

  Dzisiejsze wnętrze grodu jest niemal idealnie płaskie — tworzy dość jednolitą powierzchnię z niewielkim stawem czytelnym do niedawna w partii północno-wschodniej. Pierwotnie gród został posadowiony wśród podmokłych łąk. Na zewnątrz grodu, od strony zachodniej płynęła niewielka rzeka Struga (zwana też Rudak), a po stronie północnej i południowej znajdowały się tereny silnie podmokłe.

Grzybowo z lotu ptaka

Badania grodziska nie ograniczają się jedynie do terenowych prac wykopaliskowych. Od początku badań wykorzystuje się metody komputerowe — początkowo dla potrzeb tworzenia dokumentacji i katalogowania danych. Od kilku lat prowadzone są systematyczne badania elektrooporowe obejmujące całą powierzchnię grodu. Stosowane są analizy specjalistyczne, w tym badania dendrochronologiczne. Właśnie dzięki nim możemy bardziej precyzyjnie określić czas powstania grodu.

  Początkowo rozpoczęto prace wykopaliskowe z zamiarem przecięcia całego grodu wzdłuż jednej osi uzyskując swoisty przekrój przez wszystkie nawarstwienia kulturowe. Prócz kontynuowania tego zamierzenia, aktualnie wykonywane są dodatkowe wykopy zależnie od doraźnych potrzeb, a także wynikające z postępu dotychczasowych prac badawczych.

Początki grodu w Grzybowie można określić na lata 20. i 30. X wieku. Pierwotna konfiguracja miejsca, gdzie stanęło założenie grodowe, nie była tak jednolita jak sugeruje to obecne ukształtowanie terenu. Wydaje się, że najpierw powstał niewielki gród w partii północno-zachodniej czytelnego obecnie założenia grodowego. Gród ten miał dość regularny kształt — o zarysie zbliżonym do koła. A jego średnica wewnętrzna wynosiła około 40 metrów. Jądro wału starszego grodu miało szerokość około 17 metrów. Od zewnątrz, przed rozsunięciem, wał ten zabezpieczała odsadzka z charakterystycznymi hakami (utworzonymi dzięki zachowaniu fragmentów bocznych konarów drewnianych bali). Drewno wykorzystywane przy budowie wału to przede wszystkim dęby. Konstrukcje uzupełniano innymi gatunkami drewna, głównie jesionowym. Stosowane w wale elementy drewniane miały często przekrój trójkątny — grube bale darto klinami na mniejsze, cieńsze fragmenty. Dzięki temu uzyskiwano większą ilość surowca drewnianego z jednego pnia.


Rzeźba przy wejściu do grodu

Foto: Klabon

  Być może w okresie około połowy wieku X rozpoczęto przebudowę grodu. Możliwe, że czynność ta została wymuszona pożarem — jego ślady obserwuje się podczas badań wykopaliskowych. Część terenu leżącego na zewnątrz starszego, mniejszego grodu zniwelowano, wykorzystując m. in. spalone drewno konstrukcji jego wału. Przebudowa polegała na zagospodarowaniu znacznie większego obszaru niż użytkowany do tej pory. To właśnie wtedy postawione zostały wały będące charakterystycznym elementem współczesnego krajobrazu. Wałem otoczono obszar o większej powierzchni niż zajmował starszy gród.

Dotychczasowe rozpoznanie wnętrza grodu jest na etapie wstępnego rozpoznania. Jednak możemy powiedzieć, iż wewnątrz grodu, w pobliżu bramy wschodniej występowała brukowana droga. Przy bramie występowały dodatkowe konstrukcje wzmacniające ją od wewnątrz. W trakcie badań uchwycono także fragmenty zabudowy wnętrza, zwłaszcza grodu większego, młodszego. Możemy powiedzieć, że w partii pod wałami sytuowane były budynki mieszkalne — zarówno naziemne, jak i ziemianki. Niektóre z nich pełniły również funkcje obiektów produkcyjnych, bądź gospodarczych. W partii środkowej grodu zlokalizowano mniejsze obiekty, których charakter, funkcja są w obecnej chwili trudne do jednoznacznego określenia.

  Na podstawie dotychczasowych badań możemy powiedzieć, że ostatnie etapy przebudowy grodu przypadają na początki XI wieku. Na ten okres można datować niektóre obiekty posadowione wewnątrz grodu. Natomiast koniec stabilnego, stałego zamieszkiwania grodu możemy określić na okres nie później niż połowa XI wieku, niemniej osadnictwo funkcjonowało w grodzie jeszcze w wieku XII. Szczegóły charakteru zagospodarowywania grodu w poszczególnych okresach są w fazie dokładnych analiz.

  Wśród znalezisk pozyskanych podczas badań wykopaliskowych najliczniejszą kategorię stanowi ceramika — fragmenty pojemników glinianych wykorzystywanych powszechnie jako naczynia kuchenne, stołowe, czy służące do przechowywania produktów spożywczych. Obok ceramiki znaleziono także różne narzędzia codziennego użytku — noże żelazne, igły, szydła, przęśliki, pałkę ciesielską, czy stępor drewniany. Z rzemieślnikami działającymi w grodzie łączyć można fragmenty glinianych tygli. Prócz tego w nawarstwieniach grodu wystąpiły militaria — kółka kolczug, groty strzał, oszczepu, a być może fragment łuku. O pozycji ówczesnych mieszkańców grodu mogą świadczyć grzebienie wykonane z poraża. A także fragmenty ozdobnych kościanych okładzin, krążki — pionki do gry, czy ozdoby — kabłączki skroniowe, jak również paciorki szklane, bursztynowe, z karneolu, lub kryształu górskiego stanowiące elementy kolii. Na szczególną uwagę zasługuje znalezisko skarbu monet i ozdób srebrnych.

  O intensywności użytkowania grodu świadczy występująca w warstwach kulturowych grodu znaczna ilość kości zwierzęcych. Ich analiza pozwala stwierdzić, iż mieszkańcy grodu najchętniej spożywali mięso świni, a nieco rzadziej bydła. Wśród pozostałości kości zwierzęcych zadziwiająco mało występuje kości dzikich zwierząt.

  Trwające badania mają istotne znaczenie nie tylko bezpośrednio dla grodu w Grzybowie. Zagadnienia odnoszące się do poszczególnych faz rozwoju grodu, czy rozstrzygające jego chronologię łączą się w istotny sposób z problematyką przemian, jakie zachodziły w osadnictwie grodowym wielkopolski piastowskiej. Kluczowym pytaniem wydaje się zagadnienie czy i dlaczego gród w Grzybowie przestał funkcjonować około połowy XI wieku? I czy jedynym wyjaśnieniem jego ostatecznego porzucenia jest przejęcie funkcji centrów osadnictwa przez grody centralne, grody włączone bezpośrednio w nowy system administracji państwa?

Po przejęciu obiektu przez Muzeum Pierwszych Piastów, na terenie grodziska postawiono rekonstrukcję chaty z przełomu XIX i XX wieku, stanowiącej zaplecze dla badań wykopaliskowych. W 2010 zakończono budowę obiektu muzealnego. Nawiązuje on swoim kształtem do średniowiecznych wałów grodowych. Budynek jest dwukondygnacyjny, z tarasem widokowym. Pomieści ekspozycje muzealne oraz zaplecze socjalne i techniczne. Otwarcie planowane jest na sierpień 2010.

Wojownicy słowiańscy
Foto: Rafał M. Socha

3.100 wydzielonych zabytków pochodzących z badań archeologicznych na grodzisku, które stanowią własność Muzeum Pierwszych Piastów, znajduje się w zbiorach Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni. Część z nich jest eksponowana na stałej wystawie[2].

Od 2000 działa Towarzystwo Przyjaciół Grodu w Grzybowie, z siedzibą we Wrześni. Towarzystwo w każdy przedostatni weekend sierpnia organizuje na terenie grodu Międzynarodowy Zjazd Wojowników Słowiańskich.



Przypisy:

  1. Dorota Dominiczak-Głowacka Dorota Dominiczak-Głowacka: Zabytki archeologiczne z grodu w Grzybowie, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy [dostęp: 17 lipca 2012]
  2. Opis ekspozycji stałej Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni [dostęp: 17 lipca 2012]




    http://www.lednicamuzeum.pl/  (Autor: Jacek Wrzesiński)





Brak komentarzy:

Prześlij komentarz