Osadnictwo grodowe na ziemiach Dolnych i Górnych Łużyc

Rekonstrukcja słowiańskiej świątyni w skansenie Radzim, Radomin (Gross Raden)

Źródło: http://www.skyscrapercity.com/

Grody słowiańskie pierwotnie o charakterze niemal wyłącznie obronnym, z czasem oprócz znaczenia strategicznego, odgrywały również ważną rolę w organizacji polityczno - terytorialnej, administracji, sądownictwie, gospodarce i jako ośrodki kultu. Wielość funkcji zatem nie pozwala na przedstawieniu w tak krótkim referacie opisu grodów w sposób przekrojowy a jedynie wyróżnienie tych cech charakterystycznych dla grodów na Łużycach, które wyróżniają je od reszty osad grodowych słowiańszczyzny.

Badając literaturę przedmiotu daje się zauważyć znamienny fakt: niezwykle bogata jest literatura dotycząca plemion słowiańszczyzny połabskiej, skromna natomiast - ta dotycząca osadnictwa między Nysą Łużycką a Łabą, szczególnie dotyczy to Łużyc Dolnych. Wcześniejsza utrata niepodległości, skromniejsze badania archeologiczne, mniejsze zaludnienie, wreszcie brak źródeł pisanych powodują niechęć wśród badaczy tego okresu do zajmowania tematem mojej pracy.

Zająć się chciałem grodami na terytorium Łużyc ograniczając się do okresu w którym grody te zamieszkiwała w pełni wolna i suwerenna ludność słowiańska. Późniejsze losy często zapomnianych grodzisk, bądź to wpisują się w historię miast niemieckich1 bądź stanowią osierocone i zaniedbane pomniki przodków.

Pierwszorzędne znaczenie odgrywają grody w procesie kształtowania się osadnictwa słowiańskiego na ziemiach zachodnich jak i później gdy grody te stanowić musiały swego rodzaju forpocztę w zmaganiach z ekspansją niemiecką. I tak przechodzimy do pierwszego poważnego problemu jaki chciałbym poruszyć w tym opracowaniu. Problem ten stanowi pytanie o czas powstania grodów.

Niegdyś budowę grodów wraz z wałami obronnymi datowano dla zachodniosłowiańskiej grupy osadniczej w tym i na terenach Łużyc na VI i VII stulecie. Budowę tychże grodów wraz z wałami je okalającymi na terenie Europy środkowo- wschodniej wiązano już z okresem merowińskim, sądząc, że wraz z przybyciem Słowian na te terytoria jednocześnie rozpoczęła się faza intensywnego zagęszczania sieci osadniczej a najbardziej widocznym przejawem było właśnie wznoszenie ufortyfikowanych grodów, i proces ten miał trwać aż do końca wieku X.2, czyli ostatecznej utraty niepodległości.

Tymczasem nowsze badanie archeologiczne przeczą tej tezie. Wśród archeologów niemieckich zajmujących się tym problemem w ostatnich latach powołać się należy przede wszystkim na Henninga który to badacz uznaje, że największy przyrost budowy grodów słowiańskich na Górnych i Dolnych Łużycach miał miejsce dopiero w końcu IX wieku!

Mapa z zaznaczonymi grodami Słowian Połabskich

Źródło: http://histmag.org/

Przy analizie osadnictwa plemion zachodniosłowiańskich należących do grupy południowej oprzeć się musimy przede wszystkim na osiągnięciach archeologii, pierwsza bowiem wzmianka o okręgach grodowych łużyczan pochodzi dopiero z połowy IX w.3 Żadne źródła pisane zatem nie naświetlą nam historii grodów, kiedy mowa o osadnictwie słowiańskim i kilkuwiekowej tradycji rozwoju grodów. Problem dokładniejszego określenia czasu powstawania grodów na Łużycach obrazuje nam skale problemu badawczego jaki stoi dziś przed archeologią. Przez całe lata utrzymywał się w archeologii Polskiej i Niemieckiej pogląd, że proces budowy grodów na Łużycach jako dobrze ufortyfikowanych jednostek administracyjnych - XXX civitates 4- rozpoczął się już we wspominanym VII w., tymczasem Joachim Henning w swych pracach badawczych5 oprawszy się na analizie dendrolochronologicznej6 doszedł do zupełnie innych wniosków. Metoda ta wymaga dobrze zakonserwowanych pni drzew, które poza środowiskiem bagiennymi i rzecznymi są stosunkowo rzadko zachowane w stanie kopalnym. Jednak dzięki prowadzonym pracom wykopaliskowym udało zdobyć niezbędny materiał badawczy głównie ze studni i aż 25 wałów obronnych grodów Dolnołużyckich [7].

Podczas analizy dendrologicznej okazuje się, że wały obronne w grodach na Łużycach powstawały w zupełnie innych przedziałach czasu. Od bardzo wczesnych aż po dość późne ( jak na przykład osada w Duben8) dlatego też nie jest możliwa unifikacja wyników badań dla tego regionu. Proszę sobie wyobrazić jaką trudność przysparza archeologom wyciąganie ogólnych tez odnośnie mieszkańców grodu, ich życia i działalności skoro trudno jest nawet jednoznacznie określić dokładną datę budowy grodów. Osobnym problemem jest lokalizacja wymienionych grodów i umieszczenie ich na mapie archeologicznej Łużyc (np: Liubusa wzmiankowany trzykrotnie przez Thietmara) Pomniejsze grodziska są ponadto obecnie zbyt mało czytelne w terenie, wiele z nich uległo zniszczeniu w wyniku prac ziemnych albo znajduje się teraz na obszarze gęsto zaludnionym. Podstawowym elementem pozwalającym w trakcie badań archeologicznych stwierdzić czy dana warstwa kulturowa i przedmioty lub ślady budynków w niej odkryte są pochodzenia słowiańskiego jest ceramika.

Jednym z typów ceramiki charakterystyczną dla wielu ośrodków na Łużycach jest ceramika typu Tornow (zespół osadniczy typu Tornow-Klenica), z charakterystycznym dwustożkowym kształtem i plastycznym ornamętem. (Ryc. 24 Leciejewicz Słowianie Zachodnii str. 85)

I to właśnie Tornow, Koło Calau (dawniej Tarnów) jest przykładem doskonale przebadanej osady wraz z przyległym gródkiem schronieniowym, istniejąca w kilku fazach od VII/ VIII po X wiek. Całe stanowisko przebadano w sposób "totalny" tzn., że odnaleziono takie elementy jak: droga, granice pomiędzy gospodarstwami, miejsce pędzenia dziegciu. Odróżniono budynki gospodarcze od mieszkalnych, a także odnaleziono kuźnię i pracownię garncarską. Tornow skupiał na początku swego istnienia przy grodzie schornieniowym 8 podobnych wielkością gospodarstw, zamieszkanych najpewniej przez wielkie rodziny, liczące w sumie ok. 300 osób10. Na miejscu Gródka schronieniowego powstał tam później silnie ufortyfikowany gród (o powierzchni 0,4 ha, otoczony wałem drewniano ziemnym z zasiekiem) - siedziba wielmoży i jego drużyn. (Rys wg. J. Hermann).

Przyjrzyjmy się teraz grodom które powstały w ostatniej ćwierci IX wieku. (od 875 do 900)11 Presenchen - osada położona nieco na południe od Tornow z szerokim, 60 metrowym wałem obronnym. Dzięki stosunkowo dużej liczbie wykopanych drzew nadających się do analizy dendrologicznej ( przede wszystkim 300 letnich dębów ) udaje się z wielką precyzją określić momenty budowy i przebudowy wałów obronnych. Z wielkim prawdopodobieństwem możemy określić wiek powstawania wału na rok 886. W podobnym przedziale czasowym powstawał i przebudowywał się grody na Dolnych Łużycach takie jak Ragów, Zieckau jak i Lübbenau gród leżący nad Sprewą wybudowany niedługo przed 900 rokiem.

Innym ciekawym przykładem grodu istniejącego na terytorium Dolnych Łużyc jest Lűbben, gród ten powstał przy dogodnym przejściu przez rozlewiska doliny Sprawy. Na piaszczystej wydmie, wyniesionej 4 m. nad poziom otaczających ją bagnistych terenów. Badania wykopaliskowe (prowadzone w latach 1966-67) pozwoliły stwierdzić, że dwufazowy gród broniony był pojedynczym wałem i nawodnioną fosą, Ustalono także, że młodszy wał, postawiony na miejscu starszego, wykraczał poza pierwotny obwód. Co świadczyć ma o tendencjach rozwojowych grodu. Pierwotne wejście do grodu prowadziło przez płaską groblę. Do zabytków ruchomych należała ceramika także typu Tornow.12 Dzięki zintensyfikowaniu badań niemieckich archeologów w latach dziewięćdziesiątych więcej możemy powiedzieć o grodach wcześniej zupełnie nie znanych, a odkrywanych np.; dzięki zdjęciom lotniczym. (tak uzupełniono wiedze o najbardziej na zachód wysuniętym grodzie łużyckim Dahme nad rzeką o tej samej nazwie.)

Ważniejszym grodem plemienia Łużyczan był też Dobryług- Doberlug osada na terenie Dolnych Łużyc, leżąca wśród bagnistych nizin na wschodnim brzegu Małej Elstery przy drodze do Chociebuża. Więcej możemy powiedzieć dziś o osadnictwie w Luckau gdzie prowadzono badania w 2 miejscach Luckau i Luckau-Fressdorf. W Luckau właśnie prowadzono w latach 95', 96' badania na wzgórzu zamkowym gdzie odkryto szczątki wczesnośredniowiecznej osady pod murami powstałego później na tym miejscu zamku13. Odkryto tam ślady ceramiki wspomnianej tu grupy typu tornow, i tym samym ustalono kogo siedzibą była ów osada. [14] Właśnie częstą konsekwencją istnienia grodu były narodziny miasta rozwijającego się stopniowo z podgrodzia. Proces ten został zakłócony na Łużycach jak i później całej Słowiańszczyznie Połabskiej przez żywioł germański zdolny do wchłonięcia ewoluujących skupisk osadniczych, wymazując ich dawny słowiański charakter. Liczne na Łużycach są przykłady grodów które z czasem zamieniały się w grodziska, z wałem pierścieniowatym świadczącym tylko o swym dawnym istnieniu i obronnych funkcjach w przeszłości.

Rekonstrukcja Grodu Radzim, Radomin (Gross Raden)

Źródło: http://pl.wikipedia.org/

Na Dolnych Łużycach liczne są grody których największy rozwój przypada dopiero na lata od 900 do 914 r. takie jak Duben, Beesdau, Langengrassau, Kaden, Saßleben Przyp 23. Jak i jeszcze później, przyjmując periodyzacje za Henningiem w latach 917-931 oraz 932-947.

Czas na parę ogólnych twierdzeń dotyczących grodów na Łużycach.

Przyjąć musimy apogeum rozwoju budowlanej działalności (przynajmniej takiej działalności o której mamy dostateczne dane), że przypada ona na lata 891-893. Intensywna budowa i rozbudowa wałów obronnych łużyckich grodów w tym okresie wydaje się być logiczną konsekwencją zagrożenia ze strony germańskich najeźdźców. Później daje się zaobserwować spadek działalności budowlanej co sygnalizować może spokojniejsze czasy. Wyprawy zaczepne Henryka z polecenia jego ojca księcia Saksonii Otta, przeciw Słowianom od 905, 906 doprowadziły do dalszej intensyfikacji rozbudowy grodów i ich obronnych funkcji. Od roku 932 wiedza archeologiczna przeplata się z nieco bogatszą wiedzą ze źródeł historycznych.

Kryterium lokalizacji grodu była trudna dostępność terenu. Na terytorium Łużyc występują zatem grody usytuowane na bagnach (te z oczywistych względów najbardziej charakterystyczne miały jednocześnie wyodrębnić gród z reszty krajobrazu), wyspach, półwyspach, naturalnych wzniesieniach i górach a także przy ujściach i zakolach rzek. Duża obronność naturalna tych terenów była czasem przyczyną, że wały obronne budowano tylko od najbardziej dostępnej strony, a na krawędziach stromych zboczy wznoszono jedynie umocnienia palisadowe [15]. Budowa taka wydatnie zmniejszała nakład pracy włożonej w budowę umocnień. Warto wspomnieć tylko, że wzniesienie przeciętnego grodu wymagało ok. 5-8 tysięcy dni pracy, niektóre zaś umocnienia wymagały nawet 20- 40 tyś dni pracy. [16] Na Łużycach podobnie jak w Czechach konstrukcje wału drewniano- ziemnego posiadają dodatkowo licowanie kamienne co niewątpliwie wyróżnia je spośród innych tego typu konstrukcji i jest charakterystyczne dla budownictwa wyżynnego.

Grody na Łużycach tworzą wyraźny pas osadniczy. Pas ten w kierunku wschodnim nie przekraczał Sprawy, na co mamy wyraźne dowody u Thietmara. Problem dyskusyjny to sprawa lokalizacji grodu głównego (plemiennego) łużyczan którym była jak się powszechnie mniema Liubusua (Luibusua, Lubusza, Lubisz). Lokalizacja grodu jest dotąd sporna. Próbowano utożsamić go z Lubuszem nad Odrą, Lubiążęm. Ttwierdzono że Liubusua jako gród główny leży na terenie dzisiejszego miasta Lűbben nad Sprawą , przy trasie prowadzącej do Dolnych Łużyc. Na południe od miasta zachowało się bowiem znaczne grodzisko pierścieniowate o którym była mowa wyżej [17].

Hipotez jest zresztą wiele, jak ta, że chodzi tu o wieś Lebusa położonej w obwodzie Herzbergskim [18]. Jednak to nie próby lokalizacji osad są tematem tej pracy a próba weryfikacji tego co wiemy o już odkrytych grodach.

Możemy zatem wskazać pewne cechy charakterystyczne grodów na Łużycach.

Rekonstrukcja Grodu Radusz (Raddusch)

Źródło: http://bialczynski.wordpress.com/

Grody te cechuje w zestawieniu z innymi grodami słowiańskimi stosunkowo znaczna liczba zapożyczeń architektonicznych, o ile typowo słowiański charakter zachowują konstrukcje wałów obronnych grodu, o tyle na przykład budownictwo mieszkalne utraciło wiele cech rodzimych będąc pod wpływem wyżynnego budownictwa sudecko-alpejskiego [19] (Łużyce Górne) lub innych wpływów germańskich wyrażających się w tendencji łączenia pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych pod wspólnym dachem (zarówno Górne jak i Dolne Łużyce). Co jednak nie stoi w sprzeczności z tendencją budowy słowiańskich typów chat o niewielkich rozmiarach wyraźnie innych od rozległych budynków mieszkalnych w strefie germańskiej.

Często nawet w dobrze zachowanych grodach trudno jest stwierdzić jaki był pierwotny charakter osady. Na Łużycach istnieć musiały m.in. grody o charakterze wyłącznie militarnym (wskazywać na to miało słabe zasiedlenie, lecz jednocześnie duże rozmiary), położone w strategicznych punktach, zwłaszcza przy przejściach rzecznych. Zalicza się do nich niewielki gród w Kleszczowie i koło wsi Jaryń [20]. W przypadku tego drugiego istnieje z kolei także inna hipoteza. Gród ten należeć miał do jednego z małych plemion Łęgów- Łużyczan. Umiejscowiony w południowej części Dolnych Łużyc (dziś Gehren pow. Luckau) na szczycie sześćdziesięciometrowej Góry Jaryńskiej. Wykopaliska wskazują, że mieściła się tu kącina. Położenie grodu wskazuje, że mógł być on siedzibą kapłanów Jarowita, lecz hipoteza ta zdaje się być nazbyt dowolna i nie poparta faktami. Jaryń identyfikowany jest z grodem Jarynia (Thietmar 1010) brak jednak innych wiadomości o tym grodzie.

Podsumowanie

Oprócz źródeł historycznych takich jak opisy Ibrachima Ibn Jakuba dotyczących w pewnym stopniu całej Słowiańszczyzny Zachodniej, nie ma takich które opisywały by nam osadnictwo grodowe na Łużycach. Z kolei osiągnięcia archeologii w tej dziedzinie, choć trudne do przecenienia są wciąż niedostateczne i niepełne. Bazować zatem musimy na analizie porównawczej sprowadzającej się do komparatystyki wyników badań grodów na terytoriach Słowian i przyjmowaniu, że na całym tym terytorium występowały podobne czy wręcz identyczne zależności i procesy. Może być to myślenie zgubne gdy się zważy, że każde z plemion budowało swe grody i ustalało w nich swój społeczny porządek w nieco innych uwarunkowaniach geopolitycznych.

Przypisy:

1. Twory osadnicze pomiędzy Łabą a Odrą, ukształtowane już w państwowości niemieckiej u których podstaw leżały dawne słowiańskie osiedla grodowe, dość wymienić: Brennę- Brandenburg, Budziszyn-Bautzen, Miśnię-Meissen, Mechlin- Meklemburg, Lubekę, Roztok, Racibórz-Ratzeburg i wiele innych.
2. Skuteczny podbój terytorium Łużyczan rozpoczął się już w 932 r. kiedy to Henryk I Ptasznik zdobył gród Liubusa, całkowite włączenie do państwa niemieckiego nastąpiło w 963 r. (margrabia Gero, połączywszy swoje wojska ze Słowiańskimi i wtargnął do Łużyc.)
3. Geogr. Bavarski Lib. VI, c. 22, .Geograf wymienia "Lunsizi ciuitates XXX"- 30 okręgów grodowych, co stawiałoby Łużyczan rzędzie najliczniejszych plemion zachodniej słowiańszczyzny.
4. t. j. grody, w starym znaczeniu miejsca obronne.
5. Archäologische forschungen an ringwällen in niederungslage: die Niederlausitz als Burgenlandschaft des óstlichen Mitteleuropas im fruhen Mittelalter in: Fruhmittelalterlicher burgenbau in mittel - und Osteuropa, pod red. J. Henning, A. Ruttkay
6. Metoda dendrologiczna polega na obserwacji słojów przyrostu rocznego drzew, które zmieniają się w zależności od temperatury i wilgotności w danym roku, a w szczególności w okresach wiosennym i letnim. Słoje szersze odpowiadają latom korzystniejszym dla danego gatunku drzew, słoje wąskie- latom mało korzystnym. W ten sposób powstają określone sekwencje węższych i szerszych słojów, na których podstawie można porównywać poszczególne pnie drzew kopalnych. Por. Najdawniejsze dzieje ziem polskich, tom 1 w: Wielka Historia Polski, pod. red. P. Kaczanowski, J.Kozłowski. Kraków 1998. str.25
7. Badania te prowadził przede wszystkim K. U. Heußner.
8. Archäologische forschungen an ringwällen in niederungslage.... tamże, str. 17
9. Osada identyfikowana przez niektórych naukowców jako słowiańska już od VI w.
10. L. Ledciejewicz. Słowianie Zachodni. Warszawa 1989, str. 95
11. Archäologische forschungen an ringwällen in niederungslage.... tamże, str. 13
12. Słownik Starożytności Słowiańskich, encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych, pod. red. W Kawalenki, G.Labudy, T. Lehra- słpławińskiego. T.8, cz. II. Str. 400.
13. Archäologische forschungen an ringwällen in niederungslage.... tamże, str. 17
14. rozwój grodu z ceramiką typu tornow na terenie wzgórza zamkowego w Luckau datuje się na lata 901- 916, lecz nie wyklucza to wcześniejszej egzystencji grodu istniejącego w paru gazach.
15. SSS. T.2, cz.I, str 169.
16. Leciejewicz Słowianie zachodni. Warszawa 1989. Str 93-94
17. SSS. T.3, cz. I, str 82.
18. P. J. Szafarzyk, Słowiańskie starożytności. Poznań 2003. Str. 717
19. Na Łużycach górnych przeważą tzw: "tikowana kreza", tj. chałupa o ścianach szkieletowych, często dwukondygnacyjnych, dwukondygnacyjnych tzw. Wyżką, charakterystyczną dla terenów górzystych. Na Łużycach Dolnych przeważała "bolovana kreza", parterowy dom drewniany. Jest to chałupa jednoizbowa pod dwuspadowym dachem. Budownictwo mieszkalne. Za: SSS. T I, cz I, s. 18.
20. SSS. T.2, cz,1 str.324.

Autor: Przemysław Mrugacz

Za: http://prolusatia.pl/